Zihin kuramı veya zihin teorisi olarak geçen theory of mind başkalarının arzularını, maksatlarını ve inançlarını, 3-5 yaş aralığında anlamaya başladığımız bir yetenektir. Bu bir yeterlilik durumudur, yani herkeste gelişmez.
Kişi hem duygu, düşünce, istek ve inançlarını anlamalı hem de bütün bunların başkalarında, kendininkinden daha farklı olabileceği gerçeğini kabul etmelidir.
Zihin teorisi örnek ile açıklanırsa, A kişisi için resim yapmak bir arzu, tutkudur. B kişisine göre A kişisinin resim yapması çok saçmadır. “Neden yapıyor ki?” diye düşünür ve bunu anlayamaz. C kişisi bir lokantada hızlı bir şekilde yemek yemektedir, D kişisi “herhalde çok aç veya işi var” diye düşünür ve bu durum zihninde bu şekilde bir teori ile anlamlandırılır.
Zihin teorisi tanımı yapılırken karşımızdaki kişinin kişiliği, söyledikleri, davranışları gibi elimizdeki var olan bilgilerle onun hakkında bir teoriye sahip olabiliriz. Bu durumda hiç tanımadığımız ve hakkında hiçbir fikrimiz olmayan bir kişiyi yadırgamak, yargılamak ne kadar doğru olacaktır?
Zihin teorisi, kuramı theory of mind ne işe yarar? Faydaları nedir?
Çocukken çok daha benzmerkezciyizdir, yaşımız ilerlerken başkalarının da neler düşündüğünü, hissettiğini anlamaya çalışırız ki böylece ortak duygu, düşünce ve ilgi alanları oluşturabilelim. Zihin teorisi aynı şekilde maymunlarda da görülür. Özellikle insan türüne en yakın olan bonoboların bu şekilde sosyalleşerek hayatta kaldıkları ve evrimleşebildikleri düşünülüyor.
Zihin teorisi ne işe yarar denildiğinde sosyal bir topluluk, bir toplum olabilmek için gereken en önemli şeylerden biridir diyebiliriz. Başkalarının hayalleri, korkuları, inançları beklentileri ne olabilir? diye düşünebilme yeteneğine sahip olmak hem ikili ilişkilerde hem de iş ilişkilerinde insanları bir adım ileri götürmektedir.
Empati kurmak ve zihin kuramı arasındaki fark nedir? Birinde tutkular, amaçlar ve inançlar üzerine “zihin okuma” yapılırken diğerinde duyguları anlama ve paylaşabilme yeteneğidir.
Zihin kuramı testleri arasında en ünlü olanı Sally ve Anne testidir. Odada bir sepet ve bir kutu vardır. Ayrıca bir de misket. Sally misketi sepete koyar ve odadan çıkar. Anne’e misketi sepetten alıp kutuya koyması söylenir. Bundan sonra Anne’e sorulur “Sally odaya tekrar geldiğinde misketi nerede arayacak?” diye. Cevap ya sepette ya da kutudadır. Eğer Anne, Sally’nin kendisinden daha farklı bir zihne ve bilgiye sahip olduğunu idrak edebiliyorsa “sepete” diyecektir. Edemiyorsa “kutuya” diyecektir.
Otizm ve şizofreni durumlarında çocuk bu testten geçemeyecek ve yazının bundan sonraki bölümlerinde anlatılan örneklere olumlu cevaplar vermeyecektir. Bu ve bunlar dışındaki durumlar için neler yapılabilir birazdan onları da anlatacağım.
Zihin teorisi nasıl yapılır ve geliştirilir?
Ortalama olarak 3-5 yaş civarında gelişmeye başlaması beklenir. Ancak yapılan araştırmalar çocuğun cinsiyeti ve kaç kardeşi olduğunun da bu alanda bir etkisi olduğunu ortaya çıkartmıştır. Zihin teorisi nasıl gelişir / geliştirilir denildiğinde en önemli etken sosyalleşmedir.
Arkadaşlarıyla oyun oynamak, hikayeler anlatmak / dinlemek, aile bireyleriyle iletişim çocukta kendi düşüncelerini ve diğerlerinin düşüncelerini, tercihlerini anlama yetisi oluşturmaya başlar. Bu durumda önüne laptop atılıp bir köşeye bırakılan çağımız çocukları bu yetenekten eksik kalacak ve ileride de sosyal ilişkilerinde ve iş ilişkilerinde başarısız olacaktır.
Zihin teorisi / kuramı nasıl oluşur / gelişir? Bunun için yapılabilecek bazı egzersizler var. Çocuk ile iletişimde veya bu yeteneğinin az olduğu düşünülen kişi ile yapılabilir.
- Günlük konuşmalarda duygu, düşünce ve inançlarla ilgili cümle kurmak
- Eşyalarla duygu ve düşünceleri birleştirmek
- Geçmiş tecrübeler hakkında konuşmak
- Gelecek olaylar hakkında konuşmak
- Olaylar hakkında o anki fikirleri paylaşmak
Şimdi bu maddelerle birlikte zihin teorisine örnekler verelim. İlk madde için “Bugün yolda Melih’i gördüm ve çok şaşırdım. Onun hala tatilde olduğunu zannediyordum.” İkinci madde için oyuncaklar arasından bir tanesini seçebilir ve neden onu seçtiğinizi anlatabilirsiniz, aynısını çocuğun da yapmasını isteyebilirsiniz.
İkinci madde için ayrıca birlikte diğer aile bireyi için (baba, abla, amca) bir sürpriz (resim çizmek, yemek yapmak) hazırlayabilirsiniz. Bunun bir sürpriz olduğunu ve o kişiyi mutlu edeceğini söyleyin. O kişi geldiğinde ona “bundan haberin var mıydı?” diye sorun. “Hayır” dediğinde, çocuk başkalarının bilmediği ya da inanmadığı bir şeye bizim inanıp, onu bilebileceğimiz ihtimalini öğretebilirsiniz.
Üçüncü madde için “Beş sene önce Ahmet’in doğum gününde onu hayvanat bahçesine götürmek istedik. Oraya gitmeyi sevdiğini çok iyi biliyorduk. Çünkü belgesel izlerken ne zaman bir timsah çıksa çok heyecanlanıyordu. Bize en sevdiği hayvanın timsah olduğunu düşündüğünü söylemişti.”
Dördüncü madde için örnek olarak “Deden hafta sonu yüzmeye gidecek. Suyun onu rahatlattığını düşünüyor. Fırsat buldukça yüzmekten çok hoşlanıyor.”
Ve son madde için “Kardeşine / babana yılbaşı için hediye alacağız. Sence ne alırsak hoşuna gider? Kazak alalım mı? Sence hangi rengi daha çok sever?”
Başkalarını anlamak için kullanılan düşünce yöntemi
Zihin teorisi psikolojisi önce kendimizle başlar. Ben kimim, ne istiyorum, neleri seviyorum, nelerden hoşlanmıyorum. Bunlar belli bir temele oturmakla birlikte zaman içinde değişim gösterebilir. Bu değişimleri anlayabilmek ve arından başkalarını anlamak için kullanılan düşünce yöntemi yani zihin kuramı ile sosyal ilişkilerimizi sağlamlaştırmamız gerekir.
Başkalarının maksadını, tutkularını ve düşüncelerini ve bunlarla birlikte nasıl davrandıklarını anlayabilmek psikoloji ve sosyal ilişkiler açısından çok önemlidir. İnsanların bizden daha farklı inançlara, arzulara ve düşüncelere sahip olabileceği gerçeğini bilmeli ve bunu bu şekilde kabul etmeliyiz ki toplumsal birlik oluşturabilelim.
Bir Cevap Yazın